ลักษณะของจิตตอนใกล้ตาย

ลักษณะของจิตตอนใกล้จะตายในภพชาติหนึ่งๆ มีอธิบายอยู่แล้ว ในอภิธรรม ในตอนที่เกี่ยวกับวิถีสังคหะ ในตอนที่ว่าด้วย มรณาสันนวิถี , พูดย่อๆคือตรงนั้นอารมณ์ของจิตจะอ่อนมาก ชวนะจิตจะเหลือแค่ ๔ หรือ ๕ ชวะเท่านั้น แล้วจะเหนี่ยวอามณ์ที่เกิดขึ้นในตอนหลังสุดนี้ เอาไปเกิดในภพชาติต่อไป แล้วแต่กรรมอะไรจะโผล่ออกมาให้ผลตอนนั้น ที่เรียกกันว่ากรรมนิมิตอารมณ์ หรือคตินิมิตอารมณ์หรือกรรมารมณ์
คือหมายความว่าทำกรรมอะไรไว้ไม่ว่าดีหรือชั่ว กรรมไหนที่มีกำลังที่สุดก็จะแสดงตัวเป็นรูปแบบของกรรมนั้นออกมาให้จุติจิตจับไว้ แล้วดับไป จิตดวงต่อไปก้คือปฏิสนธิจิตจะเกิดในภพชาติใหม่ทันที เอาอารมณ์เดียวจากจุติจิตที่ส่งต่อมาให้นั้นไว้ เป็นเครื่องจับ เช่นคนเคยฆ่าคนตายเมื่อจิตดวงสุดท้ายจะดับลงก็อาจจะเห็นภาพว่ากำลังลงมือฆ่าคนมา ภาพนี้ก็จะมาปรากฎ ทำให้จิตนั้นมีความทุกข์ร้อนใจอย่างมาก และเหนี่ยวนำให้ไปเกิดต่อในอบายภูมิเลย(ส่วนมากในนรก)
ถ้าทำกรรมดีมาเช่นเคยสร้างกุฏิถวายวัด ภาพสุดท้ายก่อนตายอาจจะเห็นภาพกุฏิที่สร้างนั้นโผล่มา หรือตนกำลังกรวดน้ำอยู่ หรือภาพที่ตนกำลังลงมือก่อสร้างอยู่ จิตก็จะเป็นกุศลสุขสบาย เหนี่ยวนำให้ไปเกิดในสุคติ
เวลาจิตไปเกิด ไม่มีสภาพอะไรให้จับได้ เพราะไปได้ในหลายสภาพที่ไม่อาจมีใครวาดมโนภาพได้ เร็วยิ่งกว่าแสง เร็วจนไม่มีขอบเขตจำกัด อย่าเข้าใจผิดว่า จะออกจากร่างไปในลักษณะคล้ายๆวิญญาณที่เป็นรูปร่างของคนนั้นกำลังออกไปจากร่าง เหมือนที่เห็นในภาพยนตร์หรือตามที่คนทั่วๆไปนึกกัน เพราะจิตไม่ใช่สสารไม่ใช่พลังงาน แต่มาเกี่ยวข้องปรุงแต่งกับสสารพลังงานได้ตามเจตนาของจิตนั้นเอง จิตไม่มีขนาด ไม่มีสี ไม่มีน้ำหนัก จึงไม่อาจจะวัดได้ด้วยเครื่องมือใดๆนอกจาก จากจิตอื่นที่มีความสามารถจะรู้ได้เท่านั้นจึงจะรู้ถึงกันได้ เช่นผู้ที่มีอภิญญาสามารถรู้จิตคนอื่นได้, ถ้ายังฝึกไม่ถึงขั้นอภิญญาก็หมดสิทธิ์ที่จะรู้ได้, ส่วนที่บางคนเห็นว่าคนตายไปแล้วมาหาในบางครั้งนั้น อันนั้นก็คือจิตนั้นได้เกิดเรียบร้อยแล้ว เป็นอะไรสักอย่าง เช่นพระภูมิเจ้าที่ ผีบ้านผีเรือน เปรต อสุรกาย เทวดาชั้นใดชั้นหนึ่ง..ฯลฯ